Vincent Erdin
Op deze afbeelding uit de Collectie van het Zuiderzeemuseum staat de speeltoren afgebeeld. De fotograaf, in dit geval niemand minder dan Siebe Jan Bouma, heeft de toren vanuit de Kerkstraat vastgelegd. Bouma was zoals iedereen weet de grondlegger van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. Onvermoeibaar heeft hij stad en land afgereisd om het toenmalige stads- en dorpsbeeld vast te leggen. Vooral de plaatsen langs de Zuiderzee zijn in ruimte mate in de beeldbank vertegenwoordigd. Niet vreemd want dat was ook zijn bedoeling: documenteren, vastleggen en behouden van de sfeer van die belangrijke periode die hij uit wilde stralen in het nog te bouwen museumdorp, nu het Zuiderzeedorp en niet minder in het Schathuijs.
Maar wat speelt er in de speeltoren? In de eerste plaats en dat is toch vrij bijzonder: het oudst nog in werking zijnde carillon van Europa. In de toren hangen 17 klokken die tussen 1595 en 1597 zijn geplaatst en gegoten door Peter II van Gheijn. Een klokkenspel uit die tijd is uniek, de meeste andere beiaards in Nederland dateren van tenminste vijftig jaar later.
Het carillon kan door middel van een trommel worden aangestuurd, hierop steekt de beiaardier van de betreffende plaats een passend wijsje bij het jaargetijde. De beiaardier kan zelf ook ergens hoog in de toren naar het domein klimmen om daar handmatig een carillon te bespelen. Vroeger was de beiaardschool in Delft gevestigd, in de schaduw van de Nieuwe kerk aan de Markt staat het 'beiaardhuisje. Maar al sinds jaar en dag is de opleiding voor beiaardier ondergebracht bij de Hoge School in Utrecht. Een goede conditie is wel een eerste vereiste. Niet alleen het trapklimmen vergt energie ook het met de vuisten bedienen van het stokkenklavier vraagt het nodige. Een beiaardier loopt er rustig twintig minuten om boven te komen om zo toch redelijk fit aan het concert te beginnen en de klanken over het centrum van een plaats uit te strooien.
Terzijde: Enkhuizen heeft twee carillons, op de Drommedaris (36 klokken) en de Zuidertoren (48 klokken).
Het tweede wat speelt is dagelijks om 12 uur een speelwerkje aan de zijkant van de toren en goed zichtbaar vanaf de Middendam. Ruitertjes maken dan een rondje.
Het derde wat speelt in de speeltoren zijn kinderen maar grote mensen die graag iets willen proberen zullen net zo goed genieten van de voorwerpen die aangeraakt mogen worden. En dat maakt de speeltoren ook wel uniek. Want in welk museum mag je met je handen aan de museumcollectie zitten?
Natuurlijk het Zuiderzeedorp doet niet onder voor de Speeltoren door het laten verven van een klompje of het maken van een bootje maar dat zijn attributen die niet direct onder de collectie vallen.
Terug naar de afbeelding van de Speeltoren van Siebe Jan Bouma. Wat opvalt is de rails in de straat en de bovenleiding. Monnickendam had een railverbinding met Amsterdam. Het is een van die regionale lijntjes die in 1888 al in gebruik werd genomen en tot 1956 is blijven rijden. In de beginjaren een stoomtram maar toch nog onder de draad gebracht zoals dat officieel heet. Vanuit het centrum van Amsterdam waren meer tramverbindingen naar Waterland aangelegd.
Dat de tram werd opgeheven had onder andere te maken met de komst van het veel flexibelere busvervoer en dan wordt het straatbeeld toch aangepast: rails en bovenleiding verdwijnen. En ook de vrachtwagen links doet nu wat gedateerd aan.
Wie verder naar de gevelwand kijkt zal tussen het moment waarop de foto in 1951 en nu weinig veranderingen in het straatbeeld zien.
De panden rechts moeten in de zeventiende eeuw zijn gebouwd. De Kerkstraat was samen met het Noordeinde een dijk in het centrum van Monnickendam waar de rails van de tram lag. Hoger gelegen delen op een plek staan garant voor vroege bewoning zo ook in Monnickendam.
Dat er weinig kan of zal veranderen in deze straten heeft alles te maken met de status van 'beschermd stadsgezicht'. In 1970 werd dat al vastgelegd door de toenmalige gemeenteraad.
Over Monnickendam een volgende keer: 'Beestenboel op straat'.
bijdrage geplaatst: 5 juli 2025
afbeelding: situatie met rails, bovenleiding en vrachtwagen: Beeldbank ZZM Enkhuizen
afbeelding huidige situatie en detail van de spits van de Speeltoren: auteur