Grens

Wat is een grens? Primair om aan te geven: dit is mijn gebied en dat laat ik zien door het zetten van een omheining een haag, hek of het graven water om een landgoed heen.

Een andere betekenis van grens ligt in de emotionele sfeer: de grens van iemand overschrijden. Hier gaat het vooral om de fysieke landsgrens en de bijbehorende palen.

Grenspalen waren vooral bedoeld om aan te geven dat de ene kant van de grenspaal Nederlands grondgebied is en aan de andere zijde Belgisch of Duits om het even dicht bij huis te houden. Bekend is het verschijnsel van de smokkelaars die via allerlei 'geitenpaadjes' goederen van de ene kant van de grens naar de andere kant smokkelden om zo de controlerende douane aan de grens te ontwijken. Maar met het openstellen van de grenzen is de betekenis van al die honderden veelal gietijzeren palen zo goed als verdwenen. 

Ze staan er en zullen er ook wel altijd blijven staan omdat ze inmiddels wel als cultureel erfgoed aangeduid mogen worden.

Om andere redenen wordt er inmiddels toch weer enige waarde gehecht aan die grens met fysieke controle als gevolg voor grensoverschrijdend verkeer.

Tussen de provincies in Nederland heeft een grensaanduiding ook eeuwenlang gefunctioneerd met name in de rechtspraak. Veroordeelden die niet langer welkom waren in de eigen provincie werden uitgezet. Het zien van een grenspaal gaf dan in zekere zin aan dat ze 'vrij' waren van verdere rechtsvervolging. Deze palen zijn al veel minder bekend, ook omdat ze nauwelijks in het zicht staan. Deze afbeelding van een ,minder mooie, grenspaal is te vinden op de grens van de provincies Overijssel en Friesland. De voormalige gemeente Steenwijkerwold had er altijd al veel, vanwege de grens met twee provincies: zowel Drenthe als Friesland. Steenwijkerwold is eerst opgegaan in Steenwijk en nu sinds 2001 in Steenwijkerland. In totaal staan er nog 19, twee betonnen vergelijkbaar met deze en de anderen van gietijzer. Op de kaart (te raadplegen via Topotijdreis) staan ze nog gemarkeerd. De gegevens op de kaart lopen soms wat achter bij de feitelijke situatie ter plaatse omdat er wel eens een paal 'permanent' verplaatst wordt zoals dat door een bewoner van het grensgebied enkele jaren geleden zo mooi werd uitgedrukt.

Op het terrein van het Zuiderzeedorp staan ook enkele grenspalen. De hardstenen paal met de initialen: U.W.S. en het jaartal 1783 op de kruising. Deze grenspaal is afkomstig van het voormalige Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen, vandaar de initialen U.W.S. op de paal. Ter oriëntatie: komend vanaf de stadsingang langs de havenbuurt naar de splitsing: linksaf naar de brug van Jorwert en rechtsaf naar Café Hindeloopen. Op de dijk tussen deze kruising langs Café Hindeloopen naar de kalkovens staan rode gietijzeren palen met een wapenschild en de afkorting van het hoogheemraadschap.

De gietijzeren palen geven keurig ieder dijkvak aan. Bij de oprichting van de hoogheemraadschappen en waterschappen nam het schap de taak over van de ingelanden die ieder een deel van de dijk onderhielden. Het onderhoud werd meer gestructureerd en diende het gezamenlijk belang van aanwonenden aan een dijk maar evenzeer van de inwoners in een polder. Tot die tijd was het vooral een individuele aangelegenheid: iedereen had een stuk van de dijk in onderhoud maar het uitoefenen van dat onderhoud was in de regel eerder gebrekkig dan professioneel. Dijkdoorbraken waren dan ook schering en inslag. Pas na de grote ramp van 1953 in Zeeland, Noord-Brabant en Zuid-Holland zou een professionalisering van het dijkonderhoud plaats gaan vinden die belangrijke verbeteringen aan het dijkonderhoud op gang heeft gebracht. Inmiddels wordt er op tal van plaatsen aan het Hoog Water Bescherming Programma (HWBP) gewerkt. De dijk tussen Hoorn en Durgerdam is daar een goed voorbeeld van.

In het Westeinde op de grens van Enkhuizen met Bovenkarspel staat op de brug ook een grenspaal die pas in 1952 is geplaatst. Op zich is dat betrekkelijk kort geleden en er moet een reden zijn geweest om in dat jaar op die grens tussen beide gemeenten een grenspaal te plaatsen. De Vereniging Oud Enkhuizen heeft de reden van plaatsing kunnen achterhalen. Op 21 juni 1952 bezocht Koningin Juliana de plaatsen Bovenkarspel en Enkhuizen. Het College van Burgemeester en Wethouders van Enkhuizen ontving de Majesteit op de grens tussen beide plaatsen. Om dat moment te markeren is de grenspaal geplaatst.

In het verleden moeten er veel meer van deze stedelijke grenspalen zijn geweest. Bij Schardam staat een fraaie die uit de 18 e eeuw dateert, op de grens van Hindeloopen en Workum staat er ook nog een. En eigenlijk hebben al die grenspalen als doel: benoemen wat van de een is en wat van de ander en dat fysiek in het veld laten zien.

Nog een historische grenspaal: gedateerd in 1754 op de grens tussen de dorpen Hoogkarspel en Westwoud. Deze past meer in het tijdsbeeld van een grenspaal tussen dorpen of gemeenten dan de eerdergenoemde uit 1952.

Terzijde: het is wel interessant dat uitgerekend Siebe Jan Bouma, als grondlegger van het Zuiderzeemuseum, deze foto heeft gemaakt. Kennelijk vond hij het een zodanig bijzonder object dat hij het in ieder geval heeft willen documenteren. En feit is dat dit in het Zuiderzeedorp ook gerealiseerd is op verschillende manieren, zoals bovenomschreven. 

Wat die emotie betreft, het passeren van een grens kan emotioneel zijn. Denk maar aan de landverhuizers in de 19e eeuw en alle emigranten in de jaren vijftig en zestig die naar Amerika, Canada of Nieuw Zeeland zijn vertrokken. Een ding was zeker op korte termijn zouden zij geen bezoek brengen aan Nederland of daar nog achtergebleven familie. De reis was kostbaar en duurde lang, zeker per schip. Correspondentie was alleen via een brief mogelijk, lang niet ieder huishouden had in die jaren al een telefoonaansluiting en als die er al was dan kostte een minuut spreektijd al snel het magische bedrag van zes gulden. En tijdrovend is het zeker. Waar je bij een douanier kon volstaan met het laten zien van een geldig reisdocument duurde een zeereis al snel zes weken. Wie met de trein naar het Verenigd Koninkrijk wil heeft op de stations Amsterdam, Schiphol of Rotterdam te maken met douanecontrole, ruim op tijd zijn is wel noodzakelijk.

bijdrage geplaatst: 25 juli 2025

afbeelding van de grenspaal tussen Hoogkarspel en Westwoud (leeuw met schild): Collectie Zuiderzeemuseum Enkhuizen (fotograaf: Siebe Jan Bouma).

andere afbeeldingen: auteur