Peilschaal

Bij een wandeling langs de voormalige steden langs de Zuiderzee is het speuren naar bijzonderheden. Stavoren is vooral bekend geworden door het verhaal van het Vrouwtje van Stavoren en haar hoogmoed. Hoogmoed komt voor de val en zo ook bij haar, en dientengevolge ook bij de stad Stavoren.

Haar naam en faam wordt bezongen in een lied met niet minder dan 15 coupletten.

Verder dankt Stavoren bekendheid aan het feit dat het een van de 11 steden in Friesland is en daarmee een belangrijke plaats inneemt in De Elfstedentocht (voor het laatst verreden in 1997). Maar ook te voet en per fiets en via nog meer andere mogelijkheden kan deze tocht worden afgelegd, zelfs zwemmend zoals we inmiddels weten.

Stavoren is een belangrijke havenplaats. Was of is dat hangt af van de beleving. Was omdat er nauwelijks meer vrachtvaart is zoals ten tijde van het Vrouwtje van Stavoren naar de Baltsiche Staten over de Zuiderzee naar de Oostzee. 

In de vissershaven liggen nog enkele vissersschepen die op het IJsselmeer vis vangen. Jaarlijks in augustus zijn er visserijdagen met de bijbehorende verkiezing van een Koningin. 

Vrachtvaart heeft sinds een jaar of vijftig plaats gemaakt voor pleziervaart. De haven laat dat in ruime mate zien.

Maar wie verder de "oude" stad in wandelt zal niet heel veel spectaculaire zaken op het pad tegenkomen. De in onze ogen smalle stadsgracht met fraaie woningen, het voormalige gemeentehuis en een enkele voormalige stadsboerderij. Die stadsgracht herinnert wel direct aan de stadsgracht van IJlst: een vrijwel gelijke indeling met overtuinen. Dat beeld keert terug in het Buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum in Enkhuizen. 

Dan een blik bij de oude haven, langs de Havenweg, en dan valt het gebouw op de afbeelding op met de ingemetselde gevelsteen boven de voordeur: "Rijkspeilschaal 1880"

Plechtstatiger kan bijna niet. Twee dingen zijn opmerkelijk: het feit dat de rijksoverheid het tot taak rekende om het waterpeil uit te zetten over het hele land door middel van een waterpassing en het jaartal 1880.

Eerst in 1896 wordt het N.A.P. of Normaal Amsterdam Peil het landelijk gehanteerde peil. Toch mogen we er wel van uitgaan dat in dit gebouw het A.P. werd gehanteerd: het Amsterdam Peil. 

De peilschaal die in dit gebouw hangt is geijkt aan het hoofdpeilmerk in Amsterdam. Dat ging stap voor stap. Vanuit Amsterdam werd het peil per traject opgemeten met Amsterdam als referentievlak. Er wordt uitgegaan van 0m. AP/NAP. Dan wil dat zeggen dat bij normale waterstanden het gemiddelde van eb en vloed het gewaarmerkte 0 punt is. In 1880 was het getij op de Zuiderzee nog merkbaar tot in de stad Amsterdam.

In 1880 was men kennelijk zover gevorderd dat het rijkspeil tot in Stavoren was uitgemeten. Tot dat moment hadden veel provincies hun eigen vastgestelde waterpeil, dat volgde weer uit de Waterpassing van 1853.

Friesland kende het Fries Zomer Peil (FZP). Om nu niet direct in verwarring te raken worden er peilschalen gemaakt met een schaalverdeling waarop zowel het FZP als het AP of later NAP staan afgebeeld, dat levert fraaie resultaten op.

De gebouwen zoals hier in Stavoren bestaan niet meer, echter er is nog steeds een landelijk netwerk van peilbouten. Je moet er oog voor hebben maar dan zijn ze ook wel te vinden.

In het gebouw Oude Delft 95 in Delft zit nog zo'n belangrijk peilmerk. Aangebracht bij de waterpassing die tussen 1875 en 1883 heeft plaatsgevonden. Ook dit peilmerk is geijkt.

De tweede afbeelding laat het Delflands peil zien. Links NAP en rechts DP, te vinden in de kademuur van de Oude Delft ter hoogte van het Gemeenlandshuis van het Hoogheemraadschap van Delfland. Duidelijk is dat het NAP nog geen algemeen ingeburgerd peil was en dat er nog omgerekend werd naar het "eigen" peil. Datzelfde geldt voor de peilschaal in Friesland waar het FZP nog lang het gangbare peil was naast het AP/NAP.

Bijdrage geplaatst: 2 december 2020

afbeeldingen: auteur